DUVAR- Agos Gazetesi, Dünya Anadili Günü’nde, Hrant Dink’in 2003 yılında Eğitim Sen’in ‘Anadilde Eğitim Sempozyumu’nda yaptığı konuşmanın tamamını yayımladı. Konuşmasına “Türkiyeli bir Ermeni’yim” diye başlayan Hrant Dink, Osmanlıdan günümüze anadilini kullanma uğraşının geçirdiği etapları anlattı. Anadilinin insanlığın uygarlaşmasının ve devamlılığının yegane organı olarak düşünülmesi gerektiğini söz eden Dink, “Siz öbür lisanı, birlikte yaşadığınız insanın lisanını yok sayarsanız, kendi lisanınızı de azaltırsınız, eritirsiniz, bitirirsiniz.” diye konuştu.
Hrant Dink’in “Anadil karın gurultusudur, engelleyemezsiniz” başlıklı konuşmasının yayınlanan kısmı şöyle:
“Önce kısaca kendimi tanıtayım: Türkiyeli bir Ermeni’yim, eğitimci değilim, evet yüksekokul okudum, eğitim formasyonu da aldım fakat hiç öğretmenlik yapmadım. Hasebiyle, anadilde eğitimin düşünsel yetenek ve kapasite gelişimi tesirleri konusunda ferdî kanaatimi söyleyeceğim.
Bu topraklarda, bugün, halkın anadilinde eğitim tartışması yapılırken, bundan 150 yıl evvel başlamış emsal bir tartışmanın yaşanmışlığı ve bugüne kadar bunun uzanışının canlı bir şahidi olarak, içinden gelen biri olarak Türkiye’deki Ermeni toplumunun ya da bir vakitler bu topraklardaki Ermeni halkının, yalnızca bir azınlık olarak kalan bir halkın, bu hususta yaşadığı bir tecrübesi aktarmak istiyorum.
Çünkü, bugün yaşananlar, o gün yaşananlara çok benziyor. Türkiye’deki eğitim tarihi araştırmaları içerisinde, bu ülkede yaşamış Ermeni halkının eğitim tarihi ve yaşadığı sürecin araştırılmasında özel bir yarar görüyorum. Çok kıymetli tecrübeler kazandıracaktır.
Cumhuriyet devrinde yaşanmış bir Köy Enstitüsü tecrübesinden 50 yıl evvel Anadolu’nun birçok bölgesinde bunun nasıl yaşandığını, ne üzere sonuçlar doğurduğunu ve kendi anadilinde eğitim yapmak hakkının bundan 120-130 yıl evvel hangi tartışmalara yol açarak elde edilip denendiğini ve sonucunun ne olduğunu tahminen geniş kitlelere de ulaştırmak mümkün olabilir.
Neydi o günün tartışmaları? Anımsayalım: Osmanlı zayıflamıştı, Türkiye’den bir bir milletler kopuyor, kendi bağımsızlıklarını elde ediyorlardı. Bunların büyük kısmı toprak bağımsızlığını da elde ediyordu, başka birer devlet oluyorlardı, Osmanlı giderek küçülüyordu. Bu ortada üstten Rusların, batıdan İngilizlerin, Fransızların, Osmanlı üzerindeki müdahaleleri görülüyordu. Bu müdahalelerin temel argümanları şuydu: ‘Ülkenizde yaşayan farklılıkları, onların hakkını teslim ediniz.’ Bakarsanız Berlin Antlaşması’na, bunu görürsünüz.
Bakarsanız daha sonra Osmanlı’nın yaptığı ıslahatlara ya da yapacağım dediği ıslahatlara, çıkardığı kanunlara ve uygulamadığı kanunlara ve kanunlar var fakat uygulatamıyorum deyişine, bütün fotoğraf, o günkü görünümle bugünkü görüntü tıpatıp motamot yaşanmıştır.
Ne oldu o devirde? İsterseniz kısa bir tecrübe vereyim: Bu periyotta Osmanlı’dan bağımsızlığını elde edemeyen bir tek Ermeni halkı kalmıştı. Ermeniler nezdinde daha fazla batılıların ıslahat talepleri eğitim alanında, kendi kültürel özerklikleri alanında, onlara değişik ve yeni hakların verilmesiydi.
2000 ERMENİ OKULUNA NE OLDU?
Verildi bunlar kanunda, muazzam işler yapıldı, bütün Anadolu’da iki bini aşkın, köylerde üç ve dört lisanda – İngilizce, Fransızca, Ermenice ve Osmanlıca dört dilde- eğitim yapan ilköğretim okulları açıldı. Bunlar köylere kadar gitti. Bunların izlerine Türkiye’de çıkmış Türkçe yayınlarda rastlayabilirsiniz. Örneğin Ahmet Cemal’in o zamanki gazete yazılarından Türkçe’de basılmış örnekler var. Muazzam okullar açıldı, kendi anadilinde eğitimler yapıldı.
Hatta o vakit bir rapor var, o raporu bizim Ermeni okullarının bugün yaşadığı problemleri karşılaştırmak için aktarmak istiyorum. O vakit köylerden İstanbul’daki eğitim merkezine rapor yollayan bir müfettiş diyor ki, ‘Buralarda misyoner okulları vardı, yabancı lisanda İngilizce ve Fransızca okulları, veliler çocuklarını bu okullara gönderiyorlardı daha çok, şükür biz artık yeni açtığımız okullarda bu çocuklarımızı geri kendi okullarımıza kazanabildik. Zira onların verdiği eğitimin çabucak hemen birebirini artık biz de veriyoruz.’ Bu halde bir rapor vardı. Sonrası bir acı tarih, ona girmiyorum.
ŞİMDİ YALNIZCA 18 OKUL KALDI
Türkiye’deki o halk kendi anadilinde eğitim yaparak nerelere gelecekti belirli olmaz, bir sürecin kesintisine uğradı. Cumhuriyet tarihine yalnızca 300 bin Ermeni intikal etti. İki bin okuldan Cumhuriyet tarihine intikal eden okul sayısı 52. 170 bini Anadolu’da, 130 bini de İstanbul’da olmak üzere 300 bin nüfus kaldı. Bu 52 okulun da büyük kısmı, 40’tan fazlası, İstanbul’da, başkaları Anadolu’nun birkaç kısmındaydı.
Atatürk’ün devrinde Anadolu’daki bu okullar bir ölçü açık kalabildiler, lakin daha sonra onlar da kapandı. İstanbul’daki okullar da giderek azaldı. Bugün – yalnızca İstanbul’da olmak üzere- 18 okula düştü. Bunların beşi lise, başkaları ilköğretim okulu.
Buraya kadar şu tecrübesi anlatmak için geliyorum: Anadil evet çok çok değerli. Lakin ‘Anadilinde eğitimi uygulamak her şeye yetiyor mu?’ sorusunu ortaya atmak istiyorum. Sizin kendi kendinizi devam ettirmenize yetiyor mu?
OKULUMUZ VAR LAKİN…
Çarpıcı bir örnek vermek istiyorum, tahminen (buradaki akademisyenlere) de değişik gelebilir. Bizim 18 okulumuzda yaklaşık 8,000 öğrenci kapasitemiz var, yani alıp okutabiliriz bunları ancak bizim okullarımıza devam eden Ermeni öğrenci sayısı lakin 3,500. Öbürleri özel okullara, kolejlere, yabancı lisanda eğitim yapan okullara, bilhassa velileri tarafından yönlendiriliyorlar ve oraları tercih ediyorlar.
Biz kendi anadilimizde eğitim yapıyoruz. Örneğin Ermenice’yi ana sınıfımızdan itibaren öğreniyoruz, okullarımızda haftada dört saat Ermenice lisan dersimiz var. Fakat bunun dışında hayat bilgisi, spor, fotoğraf, din üzere derslerimizi de şayet dilek edersek Ermenice yapabiliyoruz.
Devlet, Ulusal Eğitim bürokrasisinden, öteki diğer derslerde Ermenice eğitim yapmamamız için bir, iki baskı gördük; bir, iki engelleme gördük. Hatta bunların sonuncusu, Kürtçe eğitim konusunun birinci sefer önemli olarak Türkiye’de tartışılmaya başladığı yedi, sekiz yıl öncesine sarfiyat.
Milli Eğitim Talim ve Terbiye -ne kadar berbat iki söz ancak kullanılıyor halen- bu derslerde Ermenice kullanmamızı bize yasakladı. Bunun bir tek nedeni vardı. O vakit Kürtçe eğitim sorunu başlamıştı, ola ki şayet bir gün Kürt halkına da kendi okulunda ders yapma hakkı verebilirsek biz bir örnek oluruz diyeydi. İşte Ermeni okullarında yalnızca üç, dört saat dil dersi veririz, bu kadarla kâfi kalır diyeydi. Biz o vakit uğraşımızı yaptık ve o hakkımızı bugüne kadar devam ettiriyoruz. Lakin kullanamıyoruz, kullanmıyoruz. Sorun burada.
ERMENİCE KULLANMAMAK
Bizim öğretmenlerimiz hayat bilgisini artık çocuklarına Türkçe ders kitaplarından veriyorlar, Türkçe veriyorlar. Lisan hakkımız var, öğrenme okutma hakkımız var fakat çocuklarımız Ermenice’yi şöyle bu türlü öğrenebiliyorlar. Bazen bu nedir bilemiyorum, bunu akademisyenler analiz edecekler ben analiz edemiyorum. Örneğin Ermenice’yi kullanmaktan çekiniyorlar. Garip bir şey, gerek görmüyorlar.
Ben kendi çocuğumla Ermenice konuşmaya çalışıyorum, Türkçe’ye çeviriyor çabucak. Farklı bir şey. Nedir bunun sebebi? Tahminen biraz sizin canınızı sıkacak bir cümlemi söyleyeceğim lakin bunun sebebi şu olabilir. Bir halkı yok etmek isterseniz iki formda yok edebilirsiniz. Ya kellelerini kesersiniz bitirirsiniz o işi ya da ona lisanını kullandırtmazsınız. Onu bitirirsiniz o vakit.
Böyle bir tanımlama var mı? Ben bilmiyorum lakin lisan eğitimcileri bu türlü bir tanımlama yaptı mı? Benim bir tanımlamam var; lisan nedir? Benim için lisan, uygarlaşmanın insanoğlunun uygarlaşmasının cinsel organıdır. Döllenme organıdır. Şayet onu hadım ederseniz, o insanın uygarlığını hadım edersiniz, bitirirsiniz. Bu kadar net ve acıdır.
Dil bildirimlerinde de emsal konuşmalara şahit oluyorum, ‘Türkçe mahallî lisanımız, İngilizce’ye karşı globalleşmenin lisanına karşı, ona karşı koyalım, kendi lisanımızı koruyalım’ diyorlar. Bunlar çok doğal ve gerekli yaklaşımlar üzere gözüküyor. Sahiden de o denli lakin bunun bir altına indiremiyorlar. Bir altına inince o vakit öbürü de anadilini muhafazalı, Kürt de anadilini muhafazalı, ona kadar uzanamıyorlar ve şunu söylüyorlar o vakit: ‘Yazık bize ki, biz bu insanlara Türkçe’yi öğretemedik.’
ANADİL ŞAHSEN VAROLUŞTUR
Oysa yapılması gereken bir şey var. Şayet anadili insanlığın uygarlaşmasının ve devamlılığının yegane organı olarak düşünürseniz, ben – kaba bir tarif olabilir- buna ‘cinsel organ’ diyorum ancak yeterli anlaşılsın diye diyorum. Şayet bunu kabul ederseniz, onu hadım etmezseniz, o vakit sizin yaşadığınız bölgedeki lokal lisanlar organizasyonunuz, birliğiniz, bütünlüğünüz o vakit zenginleşir ve o vakit o globalleşmeci ya da emperyalist lisana karşı gerekiyorsa, -’gerekiyorsa’yı u da tırnak içinde kullanıyorum – bu türlü bir uğraşa karşı koyarsınız.
Siz öbür lisanı, bir arada yaşadığınız insanın lisanını yok sayarsanız, kendi lisanınızı de azaltırsınız, eritirsiniz, bitirirsiniz. Onun için ben konuşmalarımda Kürtçe’yi savunurken, Kürtlerin anadili olsun diye savunmuyorum beni bağışlasınlar. Onu savunmak Kürtlerin kendi sorunu ve hakları.
Anadil bir hak değildir esasen. Çok sevdiğim profesör Kadir Cangızbay’ın güzel bir tanımlaması var: ‘Anadil’ der, ‘Karın gurultusu üzere bir şeydir, engelleyebilir misiniz onu?’ ‘Karnınızın gurultusunu engelleyebilir misiniz? Bu kadar doğal, bu kadar insani hatta bu kadar canlı varlığa has bir varoluş halidir, bir hak değildir.
Hak varlıktan sonra edinilmiş ikinci katmandır. İnsanoğlunun uygarlaşma sürecinde edinilmiş bir hünerdir. Varlık halisi, şahsen varoluşun ta kendisidir. Bunu nasıl engellersiniz?’ der. Çok hoş de bir tanımlamadır.
Dolayısıyla, ben oradan kalkarak şunu söylüyorum: Ben bir Ermeni’yim fakat ben Kürtçe’mi istiyorum. Kürtçe’yi ben kendim için istiyorum, bu toprakta bir arada yaşadığım insanın lisanını öğrenerek, onunla bütünleşerek fakat ben de kendi dilimi zenginleştiririm. Lakin Türkçe’yi bu türlü zenginleştirebilirim. Türkçe’yi lakin bu türlü var edebilirim.
Eğer yok sen ortanca balığı, ben küçük balığı yok edersek, büyük balık gelir seni bir gün yok eder. Buna da katlanmak zorunda kalırsın. Lisan de böyledir, canlılar alemi böyleyse, lisan de yaşayan bir organdır, böyledir. Bunu bu türlü kabul etmek gerekir diye düşünüyorum. Bunun için Türkiye’de yapılan yanlışları ortaya koymak gerekiyor.
DAYATMACILAR İÇİN EN BELALI ORGAN
Bakınız dikkat ederseniz evvelden beri bu topraklarda Ermeniler yaşamış. Türk resmi tezine bakarsanız hiç Ermeni yoktu bir vakitler, yaşamamıştı, bu türlü bir mevzu da yoktu. Sonra baktılar olmuyor, ‘Varlardı fakat azlardı, azlardı lakin azmışlardı, azmışlardı sonra biz de ne yapalım onları iteledik, biraz götürdük bir yerlere, giderken bir şeyler oldu’ dendi.
Peki, onların bıraktığı şeyler ne oldu? Onların bıraktığı şeyler, gidin bakalım artık Anadolu’ya. Ben size iki bin okuldan bahsettim. Dört bin kilise ve kilisecikten bahsediyorum ve bir o kadar binadan bahsediyorum, bir o kadar mahallî isimden bahsediyorum.
Dikkat ediniz birinci ulaştıkları yerlerden biri ne oldu? İsimleri değiştirmek, yer isimlerini değiştirmek, lisanla uğraşmak oldu. Zira lisan yaşar. Onun için cinsel organdır lisan. En güçlü organdır lisan. Kendini üreten, kendini yenileyen, kendisini tekrar doğuran organdır lisan.
En belalı organdır lisan, dayatmacılar için. Ben o nedenle anadil üzerinde yürütülen hakkın 150 sene evvel de ve bugün de – hiçbir şey değişmedi arada- insanoğlunun uygarlaşmasının en kıymetli kavgalarından biri olduğunu düşünüyorum.
Anadilde eğitim hakkının elde edilmesinin en kıymetli arbedelerden, en değerli uğraşlardan biri olduğunu düşünüyorum. Anadil niye kıymetlidir? Hususun başlığına geliyorum; kapasiteyi ve yeteneğimizi geliştirmek açısından, evet bu açıdan çok kıymetli.
150 YILLIK GAYRET BOŞA GİTTİ
Hepimizin kendine ilişkin bir lisanı var, hepimizin kendine ilişkin bir kültürü var. Bunun kalitesi, niteliği biraz yüksek olabilir, biraz alçak olabilir, biri gelişmiş olabilir, biri birilerinin dediği üzere ‘kart kurt’ olabilir. Bunların hiçbirinin kıymeti yok. Bir tek şunun ehemmiyeti var: Her lisanın içerisinde kendine ilişkin bir zenginlik vardır.
İnsanoğlunun uygarlaşma süreci, yalnızca bir bölgede insanın yarattığı bir sistem değildir. Bütün insanlığın yeryüzündeki, tarihten bugüne her alanda geliştirdiği gelişmelerin bu gün bir ortak paydasıdır, bileşkesidir. Münasebetiyle, anadilimizi kullanarak kendi kadim halkımızın, kendi kadim milletimizin, tarihimizin yeteneklerini geliştirebiliriz ve bunları evrenselleştirebiliriz. İnsanlığın, uygarlığın bileşkesine katabiliriz.
Biz artık Ermenice’yi ne kadar kullanamasak da -maalesef bu türlü bir sonuç var yani biraz Türkçe, biraz devlet, biraz İngilizce, biraz globalleşme, biraz bir şey, her koldan o denli bir atak var ki- kendi anadil hakkımız var okulumuzda.
Bir yandan hak isterken, bir yandan da o hakkı nasıl kullanacaksanız onun araçlarını da hazırlamak zorundasınız. Düzgün hazırlamak zorundasınız ki, çabanız boşa gitmesin.
Bizimki artık boşa gitti. Bizim 150 sene evvel Ermeni milletinin varlığını devam ettirebilmek için verdiği gayret boşa gitti. Biz bugün Türkiye toplumu içerisinde kendisine her türlü özgürlüğü sağlanmış üzere gözüken ve bu vitrinde de çok hoş bir aksesuar olarak kullanılan bir pozisyona düşmüş vaziyetteyiz. Ancak bakın ki, bugün bu anadilde eğitim hakkını isteyenler yarın bizim pozisyonumuza düşmesinler.
*Metnin tamamı, Eğitim – Sen Yayınları’nın bastığı ‘Anadilde Eğitim Sempozyumu 1’ kitabından alındı.”
(ALINTI)