Nihal Almaz
DUVAR- İstos Yayın’dan çıkan ‘Şimdi Kim Kaldı İmroz’da?’ kitabında Serdar Korucu, ortalarında İstanbul Rum Patriği Bartholomeos’un da bulunduğu 28 İmrozlunun anlatısını topladı. Korucu’yla devletin gadriyle 1960’larda tanışan İmroz’u, Gökçeada’yı konuştuk.
‘Şimdi Kim Kaldı İmroz’da?’ okuyucusuna farklı bir pencere açıyor. Bugün turizmle anılan Gökçeada’nın tarihine gidiyorsunuz. Geçmişinde gördüğünüz karanlık sizi şaşırttı mı?
Hem Almancanın güçlü şairlerinden olan hem de Holokost’tan sağ kurtulan Paul Celan, ünlü ‘Ölüm Fügü’ şiirinde “ölüm Almanya’dan gelen bir ustadır” der. Bunu Türkiye’ye uyarlamaya kalkarsak hafızamız çoğunlukla mevtin, şiddetin doğuya, daha açık söylemek gerekirse Kürt coğrafyasına yönelmesi üzerine heyetidir. Halbuki İmroz bize devletin gadrine uğrayan coğrafyanın batıda da yer alabildiğini gösteriyor.
Bu ada neler yaşıyor?
İmroz 20. yüzyılın başını nispeten “şanslı” geçiriyor. Zira Osmanlı çökerken ve akabinde Ankara için Kurtuluş Savaşı, Atina için Küçük Asya Faciası yaşanırken, Anadolu toprakları tam manasıyla, Dido Sotiriyu’nun o ünlü yapıtı ‘Benden Selam Söyle Anadolu’ya’ kitabının Yunanca tam çevirisi olan ‘Kanlı Topraklar’a dönüşüyor. İmroz tüm bu süreç öncesinde ve sonrasında yalnızca idare olarak el değiştiriyor. En büyük değişimi İtilaf güçlerinin adayı Çanakkale Savaşı sırasında Gelibolu’ya karşı üs olarak kullanması. Esasen bu durum da İmroz’un Lozan Muahedesi ile Türkiye’ye geçmesine “vesile” olacak.
1950’ler ve sonrasında neler yaşanıyor?
İlk yıllar güç. Yalnızca İmroz için değil. Tüm Türkiye için, Hristiyanlar ve Museviler için bilhassa güç yıllar. 1950’lerde Ankara’nın batı ittifakına göz kırpmasıyla bu baskı azalıyor lakin 1960 sonrasında adanın Rumsuzlaştırılma süreci devreye giriyor. İstimlaklerle eldeki topraklar anlatanların da sözüyle yumurta parasına ellerinden alınıyor. Lozan’la hak olarak tanınmış Rumca eğitime son veriliyor. Üstüne bir de adanın en ağır nüfuslu köyünün yanına açık cezaevi açılıyor, içine en ağır cezayı almış mahkumlar getiriliyor ve serbestçe adada gezmeleri sağlanıyor. Siz bir İmrozlu olsanız ne yapardınız?
Artık Kim Kaldı İmroz’da?, Serdar Korucu, 304 sayfa, İstos Yayın, 2022. İmrozlular ne yapıyor?
Başkaldırmıyorlar. Röportajların içinde en öne çıkan mevzulardan biri de bu oldu. Mesela Yorgo Zarbozan, “Biz ne isyan ettik ne hainlik yaptık. Biz burada Allah’ın bize verdiği hayatımızı yaşıyorduk” diyor. Yalnızca o da değil, kitapta pek çok İmrozlu tarihleri boyunca ayaklanmamakla övünüyor. Halbuki adanın tarihi bize devlete itaatin kâfi olmadığını gösteriyor. 1928’de Ankara’daki bir rapor “Halk hissiyat itibariyle koyu Yunan’dır. Hükümete itaatleri hayaldir” diyor. Eski Demokrat Partili, sonrasında Adalet Partisi sıralarından Meclis’e giren Ziya Termen ise bu rapordan yıllar sonra yaptığı bir konuşmada İmrozlulardan “Bu ada ahalisinin 500 yıllık Rum asıllı ve ama Türkiye’ye hiçbir ziyan getirmemiş, vergisini veren, askerliğini yapan, kanunlara büsbütün saygılı olan ve bir asırdan beri cinayete, bir asırdan beri hırsızlığa rastlanmayan uygar seviyede” diye bahsediyor.
Sizce neden isyan etmiyorlar?
Wilhelm Reich’ın ünlü bir tabiri vardır, “Esas soru insanların neden başkaldırdıkları değildir. Neden başkaldırmadıklarıdır” diye. Bunu çözmek, çözebilmek sıkıntı. Başkaldırı, en azından Batı lisanlarındaki hali, Latince “re-bellum”dan geliyor. Yine başlayan savaş, yenilenin tekrar savaşması üzere. Ama İmroz zati savaşla Osmanlı toprağı olmuyor. En azından en çok aktarılan anlatıda bu bu türlü değil. 20. yüzyıl başında Yunanistan’ın egemenliğine geçiyor lakin bunda da adalıların katkısının olduğunu söylemek güç. Neden ayaklanmadıkları sıkıntısı sahiden bir öbür tartışma. Tahminen de Frédéric Gros’un dediği üzere “onca devrik ihtilali, başarısız isyanı, silah zoruyla denetim altına alınan çatışmayı, beyhude çabayı göze alınca boyun eğen kendi kendine güçsüzlüğün hududu olmadığını, şartların aksine çevrilmesinin mümkün olduğuna inanmanın kendilerine çok fazla kan ve acıya mal olduğunu” düşünüyorlardı. Bunu kesin olarak bilmek mümkün değil. Kesin olan bir şey var, az evvel de dediğim üzere, İmroz itaatin kâfi olmadığının en açık örneklerinden.
Kitabın ismi ‘Şimdi Kim Kaldı İmroz’da?’ röportajdaki bir kelamdan alıntı. Neden bu cümleyi seçtiniz?
Kitabın başlığındaki bu kelam Ekümenik Patrik Bartholomeos’a ilişkin. Kendisi adadaki birtakım geleneklerin artık uygulanamayışına dair konuşurken bu cümleyi sarf etti. Lozan Muahedesi devrinde 9 bini bulan, Türkiye Cumhuriyeti yönetimindeyse uzun vakit 7 bin civarında Rum’un yaşadığı bu adada bir devir Rum nüfus 300’e kadar düşmüştü. Bugün sayı 500-600 civarında. Bu göreli artışta kitabın da danışmanı Laki Vingas’ın da büyük uğraşının olduğu Rum okulunun tekrar açılması tesirli. Zira artık Rum toplumu adada gelecek görebiliyor. Çocuklarını eğitebileceklerini biliyorlar.
Bir de alt başlığı var: Memnunlar adasından yasak bölgeye. Bu tarif size mi ilişkin?
Kitabın alt başlığı edebiyat taramasına dair ipucu veriyor. “Mutlular adasından yasak bölgeye” Türkiye’de yazım dünyasının iki güçlü ismine ilişkin. Onlardan biri Azra Erhat. Azra Erhat, İmroz’u ünlü yapıtı ‘Mavi Yolculuk’ta anlatıyor ve “Mutlu bir ada, ilkçağ metinlerinde uzunluğuna övülen lakin dünyanın neresinde bulunduğu pek muhakkak olmayan Memnunlar Adası” diyor. Adanın yasak bölge olmasını ise bir diğer usta kalem almıştı, Sevgi Soysal. Soysal, 1970’te yayımladığı ‘Yürümek’ kitabında, İmroz’a askeri güçlerin çıkışını, “Dikenli tellerin dışı tenhaydı, boştu, özgürdü lakin ortası dikenli tellerle bölünüvermiş bir özgürlüktü bu” diye anlatıyor, o hoş turistik adanın “yasak bölge”ye dönüşmesine reaksiyonunu de ortaya koyarak.
Fakat öteki isimlerin de yolları adaya düşüyor.
Evet. Mesela Melih Cevdet Anday adanın sevdalılarından. O denli ki hem Fethi Naci ile yolunu düşürüyor, sonra Azra Erhat’ın da dahil olduğu bir kümeyle yine adada bulunuyor. Anday, “Maksim Gorki’nin, Panait İstrati’nin, Caldwell’in, Steinbeck’in romanlarındaki, öykülerindeki fakir fakat gönlü şen kişiler”e benzetiyor ada halkını. Varlıklı olmayan, her yıl milyonlar girmeyen bu adada gönüllerin şen olduğunu vurgulayarak. Aslında kitaptakinden çok daha fazla materyal var edebiyatta İmroz ile ilgili. Bu nedenle bu proje üzerinde çalışırken çıkan toparlamayı Duvar’da yayınlamıştık iki kısım (1, 2 ) olarak. İmroz’un Gökçeada’ya dönüşümüne şahit olan müellifleri bir ortaya getirmek için… Bunun dışında Tomris Uyar üzere isimler de yapıtlarında İmroz’u anlattı. Onu da atlamamak gerek. 1990’da yayınladığı ‘Sekizinci Günah’ta şöyle bir kısım geçiyor: “Nasılsa Çiçekler Geçiti’nde bir adadaydık seninle Hilmi Beyefendi: İmroz’da. Benim adamdaki konut, ahşap olacaktı. Her sabah pelin kokan tozlu bir patikadan iskeleye inecektim. Gazetemi alacaktım. Balıkçılarla konuşacaktım. Ebegümeci satan ihtiyar çingene bayan, orta sıra bana ebegümeci, radika getirecekti meskene. Manastırın papazıyla dosttuk. Evvel, beni yadırgayacak, sonra alışacaklardı. Yapayalnız yaşayan bir yazardım. (…) Salatalıkla domatese, caneriğine dokunmamıştık daha. Kokularıyla renkleri yetiyordu, İmroz’da.”
Türkçe, Rumca/Yunanca, İngilizce ve Fransızca yapılan 28 röportajın ve edebiyat içeriğinin yanı sıra medya taraması da değerli bir yer tutuyor kitapta. O periyot basın nasıl bir rol oynuyor?
Basının tavrı Ankara’nın siyasetine nazaran şekilleniyor diyebiliriz. Türkiye-Yunanistan ortasında kriz yoksa ada turistik olarak ilgi çekiyor. Tansiyon yükseldiğinde hele ki Kıbrıs tansiyonu tırmanmasını da fırsat bilerek amaç haline geliyor. Kupürleri koymak istememin nedeni anlatılarla, halkın hafızasında yaşananlarla, yansıtılanlar ortasındaki farkı ortaya koymaktı. Mesela iki öğretmenin Shinudi’de, bugünkü ismiyle Dereköy’de dövülmesi basına “İmroz adası ikinci bir Kıbrıs olacak” diye çıkıyor. Görgü şahitlerinin anlattıklarıysa bu yaşananın bir “tezgah” olduğunu istikametinde. Köyde düzenlenen cümbüşte bayanlara yönelik taciz sonrası gerginliğin yaşandığı söyleniyor. Ya da mesela Rumca inşallah demek olan “makari” kelamı, “Makarios” olarak anlaşılıp daha doğrusu çarpıtılıp medyaya servis ediliyor. Böylelikle gaye haline getiriliyor.
‘Şimdi Kim Kaldı İmroz’da?’nın art kapağında da, tanıtım metninde de “Olan olmuş ne olur? Denilmesin. Unutulmasın. Tarih olsun diye” deniliyor. Bu kelam içindeki bir röportajdan alıntı. Kitap nasıl bir tarih anlatımı sunuyor?
Ben gazeteciyim, tarihçi değil. O nedenle tarih anlatmıyorum ya da tarih yazmıyorum. Ancak alanımla tarihin kesinlikle kesiştiği alanlar var. Bu kitap da onlardan biri. Yaptığım kelamlı tarih değil mesela. Zira farklı şartları var o işin ve benim yaptıklarım bu parametreleri karşılamıyor. Kapağa da taşıdığımız o sözse çok ilgimi çekmişti. Hatta kitaba son halini verdiğim periyotta Neyse kümesinin bir müziği dilime dolanmıştı. Selim Kırılmaz’ın kelamları “Gören olur görmeyen olur, olan olmuş ne olur? Bilen olur bilmeyen olur, olan olmuş ne olur?” diyordu. Kitapta yer alan isimlerden Kula Çalıkuşu ise “Olan oldu buraya dememek gerek” diye başlayıp o alıntıladığın sözleri kullanıyordu. Benim için çarpıcıydı bu benzerlik. Çalıkuşu’nun dediği üzere kayda geçmek kıymetli. Zira Aras Yayıncılık’tan çıkan ‘Ahalinin Gidişi’ kitabının da başına koyduğum William Shakespeare’in hoş bir kelamı var: “Artık konuşma vakti geldi, çekilen acılar unutuluyor çünkü” Gazeteci olarak vazifelerimizden biri de bu işte. Unutulmamasını sağlamak.