Abdullah Aren Çelik
DUVAR- Abdullah Ataşçı’nın müelliflik serüveninin son halkası olan ‘Heder Ağacı’ uzun müddet isminden kelam ettirecek bir roman. Kitap bir periyot romanı olduğu kadar, yarattığı karakterler ve bu karakterlerin yaslandığı toplumsal hadiselerle devrini aşan bir tesire sahip. 19. yüzyılın sonlarında Doğu’da büyük aşiretlerin silahlandırılmasıyla Hamidiye Alayları kurulur. Bu alayların kuruluş hedefi, Ruslara takviye verdiği düşünülen, “Ermeni çetelerinin” bertaraf edilmesidir. Tıpkı vakitte bu birlikler Abdülhamit’in hayalini kurduğu İslam birliğinin kurulmasına da silahlı güç sağlamaktadır. Hamidiye Alayları içerisinde yer alan pek çok aşiret yalnızca Ermeni çetelerine karşı uğraş etmekle kalmaz, kendilerinden görmedikleri öteki kesitlere de savaş açar. Elbette buna karşı ezilenlerin direnişi gecikmez. Romanın dayandığı tarihi gerçeklik bu olmakla birlikte, toplumsal kırılmalar kadar bireylerin içindeki büyük çatışmalara da tanıklık ederiz. Uygunluğun ve berbatlığın, kibrin tekerinde nasıl sırayla yer değiştirdiğini de görürüz bu çatışmalar devam ederken. Romanın satır ortalarında bu teker durmadan döner. Heder Ağacı, ezen ve ezilen paradoksu kadar düzgünlük ve kötülük üzere zıtlıklardan gücünü aldığını söyleyebiliriz. Ataşçı’yla ‘Heder Ağacı’nı, edebiyatı ve edebiyatını konuştuk..
‘Heder Ağacı’ sınıfsal bir durumun nüvelerini taşırken (buna sonra geleceğim) başka taraftan bugünlerde yaşadığımız pek çok sorunun köklerine dair de fikir veriyor. Hamidiye Alayları’nın kurulduğu, bir coğrafyanın aşiret önderlerinin eliyle ucube bir şeye dönüştüğü ve bugün hâlâ tesirinin yaşandığı bir devri yaşıyoruz. Sınıfsal soruna dair soru soracağım fakat öncelikle şunu merak ediyorum: Devlet denen aygıtın, bugün hâlâ pek çok sorunun tahlilinde aşiretleri tercih etmesini neye bağlıyorsun?
Tarihte gücünü temsil ettiği toplumdan alan uzun ömürlü devletlerin sonrasında topluma yabancılaştığını görürüz. Bu yabancılaşma, topluma karşı şiddetini gitgide arttıran baskılarla da kendisini gösterir. Sınıfsal çatışmaların belirginleştiği bu türlü devirlerde devlet gücünü korumak için daha çok şiddete, ayrıştırmaya, bazen de düşman gördüğü kitleleri topyekûn ortadan kaldırmaya kadar vardırır işi. Bunun için de kendilerini oluşturan yapılardan çok uğraş ettikleri sınıflardan seçtikleri kümelerle iş birliği yapma yoluna sarfiyat. Hamidiye Hafif Süvari Alaylarının kuruluş gayelerinden en değerlisi bana nazaran, yabancılaşmaya dayalı baskıcı idaredir. Devlet, Hamidiye Alaylarına aldığı aşiretleri açık yahut kapalı birçok maksadı için inşa ettiği yapıya harç olarak kullanabileceği üzere vakti dolduğunda yahut fonksiyonunu yitirdiğinde diğer bir hale bürünmeleri için belli bir esnekliği de ayarlamıştır rahatlıkla.
İMTİYAZLARINI KULLANMAKTAN ÇEKİNMEMİŞLER
1891 yılında kurulan Hamidiye Hafif Süvari Alayları içerisinde yer alan aşiretler bilhassa seçilmişlerdir. Hükûmeti temsil eden şahıslar, bu aşiret reislerinin yaşadıkları bölgede her ne kadar hürmet ve itaat görmeye alışkın olsalar da İstanbul’da göz alıcı gösterişle karşılanmalarından onur duyacaklarını, elde edecekleri pek çok imtiyazdansa bunun daha değerli görüldüğünü biliyordu. Demek istediğim bugün de olduğu üzere geçmişte de birçok aşireti bu yolla onları olduğundan daha büyük göstermek, hatta kandırmak hiç de güç değildi. Aşiretler bile isteye buna kanarken hiç elbet kendi iktidarlarını korumak yahut genişletmek için imtiyazlarını sonuna kadar kullanmaktan çekinmemişlerdir.
Heder Ağacı, Abdullah Ataşçı, Everest Yayınları, 372 sayfa ‘Heder Ağacı’nın büyük bir roman olduğuna kuşku yok; onlarca karakter yaratmışsın kitapta. Ekseriyetle devir romanları için bu çok gerekli bir şeydir lakin kıssa ilerledikçe bir vesileyle her bir karakterin ekarte edildiğini, sonunda iki kişinin kaldığını görüyoruz. Bu müsabakada sınıfsal bir temsil görüyorum. Bu açıdan bu iki beşerdeki dönüşüm muazzam. Güya bütün roman bu müsabaka için yazılmış hissi veriyor. Bu, bize Karl Marx’ın, “Bütün toplumsal çatışmaların temelinde sınıfsal çatışmalar yatıyor,” tezini düşündürüyor. Romanın bu iki karakterinin dönüşümünün sınıfsal art planı hakkında ne söylemek istersin?
İnsanlık tarihindeki bütün savaşları, hengameleri, soykırımları bir biçimde sınıf çatışmasının getirdiği sonuçlar olarak okumamız mümkün. Osmanlı’nın çöküş devrindeki büyük çatışmaları da ister dinî yahut mezhepsel ister etnik kökenli olsun bunun dışında tutmak mümkün değil. Hamidiye Alaylarının içerisinde yer alan aşiretlerin pek birçoklarının yalnızca gayrimüslimlere değil, kendilerinden görmedikleri, güçsüz olan fakir aşiret ve köylülere de büyük zulümler ettiği bilinmektedir. Yalnızca farklı etnik kümelere atakları olsaydı bunun sınıfsal temelli olmadığını söyleyebilirdik pekâlâ. İshak ve yanındaki pek çok genç, her ne kadar sınıfsal şuurları gelişmemiş olsa da ezilen sınıfı temsil ettiklerinden buna sınıf çatışması diyebiliriz. Yani romanın son kırk – elli sayfasındaki savaş İshak’la Hüseyin Ağa’nın savaşı formunda okunabileceği üzere birebir vakitte ezilenle ezenin savaşı olarak da okunabilir. Romanda, bu savaşın bana nazaran üçüncü bir tarafı daha vardır. O da tabiattır.
Kitabında pek çok vefat hadisesi yaşanıyor, üç kişinin vefatının etraflıca anlatıldığını gördüm. Bilhassa Kenan Ağa’nın ırmak kenarındaki mevti ve Hüseyin Ağa’nın ağaca yaslandıktan sonra gelen vefatları hayli canlı anlatılmış. Üstte sınıfsal tersliğe dair bir soru sormuştum. Kitaptaki bütün ezilenlerin mevti sıradan, bu da onların iktidar (düşmanları) tarafından bir objeye dönüştürüldüğü hissi yaratıyor. Hasebiyle bu da ezenin bakış açısının, ezilenin vefatının hem kutsandığı hem de sıradanlaştırıldığı kanısı yaratıyor. Neden bu insanları bir obje olmaktan çıkarıp bahsettiğim bu şanslı azınlık üzere öldürmediğini merak ediyorum?
Romanın girişinde daha “O yıllarda insanların mevti düşünmediği tek bir gün dahi yoktu” denilerek okuyucuya karşılaşacakları ölümlere hazırlıklı olması gerektiği salık veriliyor. Gerçek hayattan alınan bu cümle, romanın temel izleğinde kıymetli bir yere sahip bence. Gerçek hayatta olduğu üzere romanda da ölenlerin birden fazla ne yazık ki mazlumlardır. Hamidiye Alaylarının kuruluş devrinden sonra bu vefatları pek çok aşiretin ileri gelenleri gerçekleştirirken romanda üç kişi öne çıkıyor. Zülküf Paşa, Kâhya Halit ve Hüseyin Ağa. Kenan Ağa’yı pasif kişiliğinden ötürü dışarıda bırakmak yanlışsız olacaktır. Bu kadar cana kıyan, kötülükle beslenen, devletin siyasetinin uygulayıcıları olarak öne çıkan ve sayfalar dolusu anlatılan bu insanların vefatını de o denli bir çırpıda anlatmak hakikat olmazdı. Burada onların vefatı alelade yazılıp geçilseydi ve pek çok mazlumun mevti tabiri caizse ballandıra ballandıra anlatılsaydı, romanın ruhuna karşıt düşen bir yol izlenmiş olacaktı.
YAZARIN ROMAN ŞAHSIYLA MESAFESİ
Az evvelki soruda anlatıcının romandaki rolüne dair bir soru sordum. Aslında bu soruyu sormamın nedeni müellifin taraf olup olmadığını merak etmemdir. Muharririn hem metniyle hem de yarattığı karakterlerle ortasında bir uzaklık olmalı mıdır?
Kurgu metinlerde müellifin tarafgirliği çokça tartışılan bir problem olarak önümüzde duruyor. Tarafsız olabilmek bana nazaran gerçeğin kendisinin ne olduğunu tabir etmek kadar zordur. Tekrar de kurmacanın temel desteklerinden birinin müellifin metinde görünmemesi yani tarafsız kalması gerektiğini biliriz. Ancak bu, muharririn her türlü roman şahsına karşı eşit aralıkta durması manasına gelmemeli yeniden de. Eşitlikten yana olmak her vakit adaletli olmak değildir sonuçta. Kıymetli olan muharririn karakterlerini yazarken onların yerine koyabilmesidir kendisini, diye düşünüyorum. Romanda Zülküf Paşa’yı, Armen’i, Hüseyin Ağa’yı, İshak’ı, Adis’i yahut başka bütün karakterleri yazarken onların hüviyetine büründüğümü, olup bitenleri onların gözüyle görmeye çalıştığımı ve asla onların yerine karar vermeye çalışmadığımı, bile isteye onları gerçeklerinden koparmadığımı söylemeliyim.
Ngugi Wa Tiongo, ‘Zihni Sömürgeden Azad’ kitabında, “Bir gün gerçeği kavradım. Neden emperyalizmin ecnebi devine kendi ruhlarını ve milletin ruhunu satmış olan adamın kıssasını anlatmıyordum?” diye bir kelam sarf eder. Bu kelamı kendi tarihi hakikatiyle, sömürge lisanından fazla kendi anadiliyle, kendi kültürüyle tanışması ve ona sahip çıkma isteği nedeniyle söyler. ‘Heder Ağacı’na birebir vakitte “keder ağacı” da diyebiliriz. Romanın çabucak girişinde bu büyülü ağacın rolüne değinilir, yanından geçip giden insanların onu fark etmediğini, ancak fark edenlerin de tıpkı Tiongo’nun gerçeği kavraması üzere bir hakikati keşfettiğini anlatır. Görenin unutmadığı bu lanetli ağaç ile kavranan gerçeğin neyi temsil ettiğini merak ediyorum.
Romanda ismi geçen pek çok bitki ve objeden daha göz alıcı bir hoşluğa sahiptir heder ağacı. Hayat konusundaki deneyiminin pek çok olduğunu anladığımız Lütfi’nin dedesi bu yüzden torununa, “İnsan en çok da hoş görünenden sakınmalıdır, ne yazık ki biz ondan kendimizi sakınamadık” diyerek geç kalmış bir ikazda bulunur. Hayatta olduğu üzere romanda da bizi en çok yanıltan, kandıran, peşinden gitmemize sebep olan varlıklar yahut beşerler hoş gördüklerimiz değil midir? Bu açıdan kötülük bazen hoş ve düzgün bir şeymiş üzere sunulur bize. Bana nazaran ‘Heder Ağacı’nın keder edindiği sorunlardan biri de budur. Bilmek, insanın başına olmadık musibetler getirebilir.
Kitapta aşiret önderi Zülküf Paşa’nın oğlu Hüseyin şimdi çocukken İstanbul’a eğitim gayesiyle sarfiyat, uzun yıllar orada kalır. Bir sürü badire atlattıktan sonra eğitimli biri olarak köyüne döner. İstanbul’da başına gelen tatsız pek çok hadiseye karşın nahifliğini korur lakin Doğu’ya, yani köyüne döndüğünde babası üzere zalim biri olmaya başlar. Karanlığın Yüreği, Kuzeye Göç Mevsimi üzere benzeri sınırdan ilerleyen, Doğu’ya gitgide karakterleri barbarlaşan pek çok anlatı vardır. Merak ettiğim şey şu; Hüseyin pekâlâ Kahire’ye, Bağdat’a, Şam’a da gidebilirdi, neden eğitimli biri olmak için İstanbul’a masraf ve neden eğitimli biri olmasına karşın döndüğünde babası üzere ceberut bir adama dönüşür? Yoksa Doğu’ya her seyahat içinde bir barbarlık mı taşır?
Hüseyin mecbur kaldığı için İstanbul’a okumaya gönderilir. Hamidiye Alaylarının kuruluşundaki kıymetli kararlardan biri, aşiret reislerinin bir çocuğunu Aşiret Mekteplerine göndermesidir zira. Devlet, kendi biçimlendirdiği bireyler üzerinden aşireti kendisine büsbütün tâbi kılmak için bu kararı almıştır hiç elbet. Hüseyin bir yandan ailesinden uzak kalmasının sancısını yaşarken bir yandan da İstanbul üzere bir kentte (Aslında heder ağacı üzere İstanbul da dışarıdan bakınca hayli göz alıcı bir hoşluğa sahiptir) apayrı hayatlar olduğunu fark eder ve kendisine bir yol çizmeye çalışır. Büyüdükçe böylesine bir hoşluğa sahip kentte pek çok berbat şeylerin yaşandığını fark ettiğinde iş işten geçmiştir. Hem de inandığı, sonuna kadar biat ettiği beşerler tarafından bu makûs şeyler yapılmaktadır. Ancak bundan tekrar de emin değildir aslında. Sonunda yaşadıkları onu o denli bir noktaya sürükler ki daha evvelki değişimleri katbekat aşan bir kırılma anı yaşar. Bir daha asla Doğu’ya dönme fikri yokken atlattığı badireler dönmesini zarurî kılar. İstanbul’u da Doğu’ya dahil etmemiz gerektiğine inanarak Hüseyin’deki değişimin birinci olarak burada başladığını söylemek yanlış olmaz sanırım. Doğu’nun puslu, gizemli ve alengirli ortamında pek çok yenilgiyi tadan birinin gaddar birine dönüşeceğini öngörebiliriz. Hüseyin’in yaşadıkları hiç de az buz şeyler değil sonuçta. Bu değişim bana nazaran berbatlığa maruz kalmaktan fazla insanın içindeki savaşı kaybetmesinin görünen savaşı kaybetmesinden daha feci sonuçlar doğurmasıyla ilgilidir.
DAHA FAZLA GÜÇ SAHİBİ OLMAK…
Okuduğum pek çok tarihî roman, sırf karakterlerin giydikleri kıyafetleri ve konuşmaları bağlamında tarihseldir. Halbuki tarihî roman, bir periyoda şekilsel manada bağlı kalınarak değil, temsil ettiği etraf, periyodun ahlaki normlarının ne olduğu, politik tercihlerin görünürlüğü, karakterlerin ruhsal dinamizmi ve vakit kavramının devrin yerini beden edinmesiyle gerçek bir yörüngeye oturur. Heder Ağacı’nda politik tercihler haricinde oburlarının çok uygun oturduğunu düşünüyorum. Hüseyin’in, İshak’ın, Kenan’ın, Zülküf Paşa’nın hâlâ politik tercihlerinin ne olduğunu bilmiyorum. Neden karakterlerin politik tercihleri bu kadar flu? En azından İshak görünür kılınamaz mıydı?
Aslında bu biraz vakte biraz da Doğu’ya has olmasından kaynaklanan bir durum. Romanı yazmadan evvel pek çok aşiret hakkında araştırmalar yaptım. Çabucak çabucak her aşiretin devir dönem yeni misyonlar geliştirdiğini, gelişen olaylar karşısında taraflarını rahatlıkla değiştirdiklerini gördüm. Kimi devirlerde devlet yanlısı bir tavır takınırken ilerleyen süreçte muhalif bir kimliğe büründükleri oluyordu. Romanda anlatılan periyotta cereyan eden olaylara baktığımızda aşiretini temsil eden Zülküf Paşa’yla oğullarının hedefinin daha fazla güç sahibi olmak için uğraş ettiklerini görürüz. Bunun için de sırtını padişaha ya da idaresi devralan İttihat ve Terakki’ye yasladıklarına tanıklık ederiz. İshak’ın tam manasıyla politik bir bilinçlenme içerisinde olmasını beklemek pek de hakikat olmaz zannımca. Onun maksadı, zulmedene karşı durmaktır. Zulmedenin politik kimliğinin burada hiçbir alametifarikası yoktur.
Abbas Kiyarüstemi, sinemasıyla ilgili sorulan bir soruya, “Benim için sinema, insanları görmeye ve sorular sormaya, sinemaya sadece bir cümbüş aracı olmak dışında bir fonksiyonla kıymetlendirme zahmetini göstermeye ikna etmekle ilgilidir…” formunda çarpıcı bir yanıt verir. Edebiyatla ait, okurunun edebiyatınla ilgisini beraberinde getiriyor. Münasebetiyle yazdıklarının senle okurun ortasında nasıl bir fonksiyon gördüğünü merak ediyorum. Edebiyatının bir rolü, Kiyarüstemi’nin dediği üzere ikna edici bir fonksiyonu var mı?
Yazıya bulaştığım günden bu yana beni yazmaya iten sıkıntıların olduğunu söyleyebilirim. Yaşadığımız coğrafya o denli sancılı bir coğrafya ki her gün kendimize yeni bir keder edinmemek mümkün değil adeta. Bu kaygı başlı başına ferdî bir sıkıntı olarak da algılanmamalı. Diğerinin sorununu de problemimiz haline getirebildiğimizde sanırım inandığımız işi layıkıyla yapmış sayabiliriz kendimizi. Kıyarüstemi’yle sanata bakış açımızın emsal olduğunu söyleyebilirim rahatlıkla.
Bir müddet evvel Semih Gümüş’le yapılan bir söyleşide, Türkçe edebiyatın durumunun pek iç açıcı olmadığını, âlâ romanın yazılmadığını, gitgide tanınan kültürün edebiyatı zehirlediğini, bunun da edebiyatta önemli manada bir erozyona neden olduğunu söylemişti. Gümüş’ün kelamlarına katılır mısın? Sence durum dediği kadar berbat mü?
Tam olmasa da Semih Gümüş’e katıldığımı söyleyebilirim. Ne yazık ki müelliflerin birçoğu ne yazacaklarına okuru dikkate alarak karar veriyorlar. Kelamını ettiğim yalnızca çok satan muharrirler yahut blog müellifleri değil. Güzel edebiyatçı olarak gördüğümüz pek çok muharrir da artık benzeri dertlerle yazıyor. Bu yüzden kimi romanları okurken güya treatman okuyormuşum hissine kapıldığım oluyor. Demek istediğim öykü dışında öbür bir şeyin kıymeti yokmuş üzere hareket ediyorlar. Halbuki okuru, lakin lisan sayesinde metinde faal kılabiliriz diye düşünüyorum. Yalnızca kıssaya dayalı bir metin tam da okuma kültürü gereğince gelişmemiş okura istediğini vermek için yazılmıştır.
YAZAR EDEBİYATA DAİR KORKULAR TAŞIMALIDIR
Hiç kuşku yok ki âlâ okurun beklentilerini bozguna uğratmakla mükelleftir muharrir. Bir okur olarak lisan zevkinin doruklarına çıktığımda lakin gerçek manada bir okuma gerçekleştirdiğime inananlardanım. Bilge Karasu bir söyleşisinde cins olarak imge üretiminde birinci sırada gördüğü için roman yazmanın ona cazip geldiğini söylemişti. Yani muharrir, ne kadar sattığı, ne kadar övgü aldığı derdinden fazla edebiyata dair tasalar taşımalıdır. Yeniden de âlâ metin yazılmıyor demek az da olsa yazılan yeterli romanlara haksızlık olur.
Güçlü bir eleştirmen, muharririn hem metni, hem de kendi toplumuyla kurduğu bağlantıyı tahlil eder; birebir vakitte ona yol gösterir. Türkiye’de eleştirel açıdan güçlü bir edebiyat gelişiminden bahsetmek mümkün mü?
Evet, tenkit metinleri geçmişe nazaran daha az yazılır. İki binlerden evvel eleştirmenlerin daha fazla edebiyata dair konuştuklarını, metinleri daha kuvvetli bir biçimde silkelediklerini, gerek yergilerinde gerekse övgülerinde daha bahadır olduklarını biliyoruz. Günümüz için bu son derece zayıf, hatta metinler üzerine eleştirel yaklaşımların neredeyse hiç olmadığını görüyoruz. Hâlâ elli, yüz, yüz elli yıl evvel yazılmış metinler üzerine kitaplar yazılıyor. Bunun en kolay savunması, düzgün metinler artık yazılmıyor demek olmamalı bence.