Bahar Göçer*
Ülkede nüfus süratle artıyor. Genç jenerasyon Avrupa ortalamasına nazaran hayli fazla. Birçok ülkenin isteyip ulaşamadığı bir şey. Zira genç nüfus fazla olunca ülke daha dinamik ve üretken olur. Bir de bu gençlerin birçok üniversite okuyorsa, o vakit bilim, sanat vs. daima ilerler, gelişir, yenilenir. Öbür taraftan ülkede bir de, çalışan, üreten önemli bir insan kaynağı mevcuttur. Bu nüfus yoğunluğunda Türkiye’nin üretimde durdurulamaz süratte ve güçte olması gerekir ancak gerçekte olan tam zıddıdır.
Orta ve büyük ölçekli işletmelerde insan kaynakları departmanları var. İşe eleman alımını yapar, duruma uygun çalışacak insan seçerler. Kapitalizmde çalışan, iç müşteri olarak nitelendirilir. İnsani şartlar açısından düşünmesek, işe bu taraftan baksak bile çalışan kıymetlidir. Planlama, düzenleme ve tertip yaparken evvel çalışan gözetilmelidir. İşi yapanın çalışan olduğu düşünülürse, çalışanın yeteneğine uygun işlere yerleştirilmeli, rahat çalışması için şartlar oluşturulmalı, gereksinimleri talepleri önemsenmeli, velhasıl insan merkeze konmalı ve işte insani şartları yaratılmalıdır. Şayet çalışanlar keyifli ve huzurlu şartlarda çalışırlarsa, bu durumun işe yansıması da güçlü üretim olacaktır. Büyük ülkeler çalışan şartlarını bu türlü planlarken, bizim ülkede ne kamuda ne özel bölümde bu formda planlama yapılmamaktadır, bu türlü bir iş anlayışı mevcut değildir. Ülkenin her yeri çalışma şartları ve çalışana verdiği bedel konusunda özensizdir.
Şirketler çalışanların kendini kıymetsiz hissetmeleri konusunda bilhassa uğraş sarf ediyorlar. Çalışana fazla kıymet verilirse, çalışmayacağı, işlerini âlâ yapmayacağı üzere niyetler mevcut. Birçoğu verimli çalışmanın baskı altında mümkün olacağı kanısındalar. İnsanlara düzgün davranılırsa, gereksinimleri karşılanırsa, hiyerarşi kurulmazsa, her şeyin denetimden çıkacağı fikrindeler. Aslında ülkede çalışan fiyatları de düşünülürse, baskı ve zorlama olmadan insan çalıştırmak güç görünüyor. Aslında insan tabiatı üretmeyi ve başarmayı kendini var etme biçimi olarak görür ve üretmekten haz alır. İnsanlara düzgün şartlar sağlansa büyük bir keyifle üretimin bir kesimi olurlar. Fakat bizde çalışanın fikri, gereksinimleri talepleri hiç de kıymetli değildir.
İş yerlerinde saçma bir hiyerarşik yapı vardır. İş yerinde koltuğa oturmak, oturanı bilgisinden bağımsız ayrıcalıklı pozisyona getiriyor. Kararlar ve planlamalar bu koltuklardan aşağıya yayılarak uygulanıyor. Koltukta oturanın ne bildiği, ne eğitimi aldığı hiç değerli değil. Bunun yanında öteki ikinci kademe yöneticiler de, hiyerarşik yapıda pozisyonunun bozulmasından, koltuğunun sarsılmasından çok korkuyorlar. Sorun tertip, planlama olmadığı için, şirketler genelde kara sistem lakin hiyerarşi sınıflamasını bozmadan sistemsizlik kuruyorlar. Bazen de şöyle oluyor; personeller ortasından işi çekip çeviren ustalar oluyor, personelleri ve atölyeyi bu ustalar yönetiyor. Bu ustalar, atölyede ne isteseler yaptırıyorlar, idare bunlara toleransı olabildiğince geniş oluyor. Genelde üniversite mezunu vs. değiller. Aslında hiyerarşiyi yaratan şey katiyetle bilgi ve iş bilirlik değil, bir halde koltuğu kapmış olma halidir.
Ülkede bir sürü sanayi mühendisi yetişiyor. Bu mühendislikte okuyanlar, iş yerlerinde, planlama yapmayı öğrenirler. Küçükler biraz daha denetim edilebilir fakat büyük şirketlerin her adımının planlanması ve hiçbir kaosa mahal vermeden işlerin tertipli yürütülmesi gerekir. Bizde kocaman şirketlerde, bir kişinin ağzından çıkan yazılı talimata bile gerek duyulmaksızın sözlerle iş yapılıyor. İş, çalışana sözel olarak tanım ediliyor. Çalışanlardan kimileri ne iş yapacağını bilmiyor, onları duruma dahil edecek bir metot oluşturulmuyor. Bir usta başı, işleri çalışanlara dağıtıyor, planlama böylelikle yapılıyor ve çalışma başlatılıyor. Çok büyük şirket ve fabrikalarda çalışanların bir kısmı hiç çalışmadan günü bitirirken, bir kısmı da çok çalışmaktan yorgun bitap düşüyor. Bildiğim bir fabrika daima büyüyor ve yeni çalışan sayısı artıyor, lakin fabrikayı gezdiğinizde çalışanların bir kısmı çalışmıyor ve idare farkında değil, fabrika çok büyük lakin sistem yok. Bu fabrika ve işletmelerin bu kadar nasıl büyüdükleri konusunda hakikaten hiçbir fikrim yok.
Özel kesimde emekçiler haftada 45 saat çalışırlar. Sabah 8 akşam 6. Birtakım iş yerleri yerleşim alanlarına uzak ve iş yerine varmak için iki saat yol gidilir. Çalışan işe vardığında zati gücünün yarısı bitmiştir. Gün uzunluğu güzel bir performansla çalışması çok sıkıntı. Kimi şirketlerde de çalışanın attığı her adım denetim altında tutuluyor. Her adım planlanıyor ve bürokrasi fazlaca işliyor. Bir evvelki örneğin tersine, performans değerlendirmesi var, çıkaracağı eser ölçüsü değerli. Çalışan daima denetim altında ve baskıyla çalışıyor. Büyük holdinglerden birinin üretiminde çalışanların tuvalete gitme saatini bile sınırladıklarını duymuştum. Bir yemek şirketinde de çalışan şişe suyu içti diye işten çıkarmışlardı. İş yerlerinde çalışanlar adeta makinanın bir uzvu üzere görülüyor. Bu usul şirketlerde de idarenin tek kederi vardır, üretimin sürekliliği, bant sisteminin durmaması, mümkün mertebe çok eser üretilmesidir.
Küçük işletmelerde ve atölyelerde teknik bilgi planlama esasen yok. Atölyede bir tane usta her şeye karar verir, Patronun sağ kolu ve işleri yönetendir. Şimdilerde kalmadı üzere lakin evvelden genç emekçiler bir de ustadan dayak yermiş. Gerçi artık de fırça yiyorlar çok değişiklik yok. Bu ustalar iş yerlerine gelen 15 yaşındaki çırak çocukları yetiştiriyorlar. Atölye ve şirkette tek beyaz yakalılar muhasebeciler genelde mühendis yok, okumuş üniversiteli yok. Olsa da bunlarından randıman alacak şartlar yok. Zira bunların çalışması için iş yerinin bakış açısı ve uygun şartların oluşması gereklidir. Daha kötüsü çalışanın iş verenden bilgili olması da hiç istenmeyen durumlardandır. Küçük esnaf patronları de genelde üniversite mezunu değildir. Münasebetiyle teknik elemanlar buralarda olmaz, olsa da idare bu elemanları kendi şuuruna nazaran şekillendirir. Vakitle da bu teknik elemanlar, kendi yetenek ve bilgilerini kaybedip sisteme ayak uydururlar. Örneğin küçük mühendislerin birçok sindirilmiş ve kendini var edemez durumdadırlar.
İş yerlerinde üniversite mezunu gençler var. Bunların bir kısmı vasıfsız personel olarak çalışıyor, 4 yıllık okul bitirmiş, taban fiyata tabiler. Konuştuğunuzda iş aradım ancak bulamadım diyorlar. Aslında bu işi bulduğuna bile şükrediyor. Yaptığı işe ve konuşmasına baktığınızda da nitekim başkalarından ayrışıyor. Bir kısım üniversite mezunu da kendi alanı olmayan işlerde, beyaz yakalı olarak çalışıyor. Kendi alanı ile ilgili iş bulması mümkün değil. İşleri ellerinden geldiğince düzgün yapıyorlar ancak çalıştıkları alandan mezun olsalar daha güzel olacak. Olağan bu insanların seçme talihleri yok, hasbel baht iş bulmuşlar ve çalışıyorlar. Buradaki kusur planlaması, tertibi ve maksatları olmayan ülkenin üniversite mezunlarının gayesine uygun yerlerde çalışamamasıdır. Söylemeye bile gerek yok, üniversitede her kısmın bir maksadı var ve biz üniversite mezunlarını bu hedefi doğrultusunda yönlendiremiyor, potansiyellerini yok ediyoruz.
İnşaatta çalışanların kaygıları başka büyük. Birden fazla Doğu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz’den büyük kentlere geliyorlar. İnşaatın yakınına birkaç tane konteynır kuruluyor. Çalışanlar bu konteynırlarda yaşıyor. Otuz metrekare alanda 8 kişi kalıyor. İkili ranzalarda uyuyorlar. Genelde ya sıcak suları olmuyor ya pak içme suları akmıyor ya da ısınmak için ısıtıcıları olmuyor. Kesinlikle bir şeyleri eksiktir. Bu şartlarda bari insanların muhtaçlıklarını karşılayalım diye düşünülmüyor. Kederlerini söyleyecek muhatap birini bulamıyorlar. Karşılaştırma yaparsak endüstride çalışan personellerin inşaata çalışanlara nazaran şartları bir nebze daha güzeldir aslında. İnşattakiler genelde konutundan uzakta şantiyede, toplumsal hayatı olmayan, barınma ve temel gereksinimlerin beşere yakışır halde karşılanmadığı yerlerde yaşıyor ve çalışıyorlar.
Yeraltı madenciliğine çok hâkim değilim lakin yer üstü madenciliğinde de durum pek iç açıcı değil. Maden işi varsa yerleşim alanına uzak bir dağ başı ya da bir bozkırın ortasında çalışma yapılır. Buralarda da konteynerlerde yaşarlar. Gündelik gereksinimlerini bile karşılamakta zorlanırlar. Bir de fizikî olarak epeyce ağır şartlarda çalışırlar. İnşatta çalışanlar da madenlerde çalışanlardan bir nebze daha âlâ olabilir. Hayatın akmadığı yerlerde madenler akarak patronun cebini doldurur. Bu ortada maden bölümü birçok iş kolundan daha çok para kazandırıyor. İnşaat kesimi de ülkede para kazanmak için avantajlı dallardadır. Genelde bu iki dal üretim yapan fabrikalardan daha yüksek kârlarla çalışabiliyor.
Yukardaki dallar daima çalışacak eleman arıyor. Bir sürü teknik lise ve ön lisanstan mezun gençler var lakin bu alanlarda çalışmak istemiyor. Ülkede önemli bir orta eleman gereksinimi var. Yukardaki işleri yapacak usta yetişmiyor ve bir mühlet sonra, iş yapacak usta da kalmayacak.
Bütün bunların yanında ülke konut genci diye bir şey yarattı. Her 5 gençten biri işsiz ve bu gençler genelde üniversite mezunu. Okudukları okullarla ilgili iş bulamadıkları için çalışmıyorlar. Kimileri da yukarda belirtildiği makus çalışma şartlarını kabul etmedikleri için çalışmıyorlar. Şimdiki Z jenerasyonu da denilen kuşak, pek uygun yetişmiş gençlerdir. Kendilerini yeterli tabir ediyor ve ne istediklerini biliyorlar. Fakat gel gör ki memleket bu şuurda değil. Gençler iş arıyorlar alanlarıyla ilgili iş bulamıyorlar ya da düşük fiyatlı işler buluyorlar ve çalışmak istemiyorlar. Bir kısmı da öğretmenlik vs. mezunu ve ataması yapılmıyor. İş bulanlar da minimum fiyatla yahut az üstü fiyatlarla çalışıyorlar. Aileleri tarafından yeterli yetiştirilmiş, adaletli şartlar isteyen bu gençler iş hayatına ahenkte epeyce zorlanıyorlar. Halbuki bir ülkenin en büyük bedeli gençlerdir. Gençler geleceği kuracak olandır. Ülkeyi bir üst evreye taşıyacak olandır. Dinamik ve üretken yapıları bütün ülkeyi var edecektir. Onlar içinde bulundukları durumdan umutsuzlar ve gelecekle ilgili beklentileri yok. İnsan gençken bir sürü hayali ve umudu olur ve bunların peşinden koşar. Bizde gençlerin peşinden koşacakları hayaller yaratılamıyor. Tek hayalleri yurt dışına gitmek. Avrupa bu gençleri kabul ediyor. Bizim sahip çıkamadığımız bu insanları, Avrupa alıp kendi geleceğini garanti altına alıyor. Biz ise baskılayarak ve önemsemeyerek, devre dışı bırakmaya çalışıyoruz.
Ülkede üretim vasat ve katma pahası yüksek olmayan işlerden oluşuyor. Hasebiyle genelde firmalar Avrupa’dakiler üzere çok paralar kazanmıyor. Ülke zenginleri ya da şirketler Dünya sıralamasına girdiğinde en uygunları dahi sıralamada hayli geride. Bütün bunlara paralel olarak, çalışanlar da kendini bedelsiz ve umutsuz hissediyorlar. Öğrenilmiş çaresizlik burada da devrede. Nitelikli üretim yok, insan kaynakları da bu nitelikli olmayan üretimde harcanıyor. Beşerler ve de gençler potansiyellerini ortaya koyamıyor. Hem yönetimsel hem ekonomik meşakkatler üretimin niteliğini uygunca düşürüyor. Büyük yahut küçük ölçekli ülke iktisadını ayakta tutan bu şirketler ve üretim teknikleriyle Türkiye bir yere varamıyor. Yapılması gereken birinci atak elimizde olanlarla planlama ve iş tertibi yapmak, yöneticileri ego ve güç savaşından çıkarıp üretimi istikrara sokmak, mevcut iş gücünü verimli hale getirerek, yeni iş alanları açmak olmalıdır. İnsanları, üretime dahil etmek, üretimi sahiplenmesini sağlamak, elinden geleni yapması için uygun şartlar yaratmak gereklidir. Bu kadar çalışanlara, olumsuz çalışma şartları ile eziyet ediliyor.
Bu ortada çalışanı üretime dahil etmenin en değerli yollarından biri onlara sendika ve örgütlenme hakkı vermektir. Baskının olmadığı ve emeğinin karşılığının alındığı, insan odaklı üretimlerde, verimli olmamak mümkün değildir. Bizim de kurtuluş yollarımızdan biri insan kaynaklarına sahip çıkmak, bunlarla ilgili muhtaçlık olan siyasetler üretmektir.
*A sınıfı İş Güvenliği Uzmanı