Hatice Nisan
Hans Blumenberg ‘Endişe Irmağı Geçiyor’ isimli kitabında, Hyginus’un meşhur fabllarından birinden bahseder. Fablda Cura (Endişe), alegorik bir figürdür; bir ırmağı geçerken balçıklaşmış toprak görür, ondan bir kesim eline alır ve ona bir biçim verir. Biçim verdiği formun ne olduğunu düşünürken yanına Jüpiter gelir. Tasa, Jüpiter’den bu biçime bir ruh vermesini ister. Jüpiter, isteği gerçekleştirince bu sefer ona bir de isim vermek ister ve kendi isminin verilmesi için ısrar eder. O sırada Tellus (Toprak) ayağa kalkar ve o da kendi isminin verilmesini talep eder. Bu tartışmanın içinden çıkamazlar ve Satürn’ün hakemliğine başvururlar. Satürn, Jüpiter’e ona ruh veren olduğu için mevtinde ruhunu alacağını, Tellus’a ona kendinden bir vücut verdiği için vücudunu geri alacağını, Telaş ’ye ise de ona bu hali veren olduğu için yaşadığı sürece onun sahibi olacağını söyler.
Hans Blumenberg, insanın yaradılışına ve kökenine dair yorumlanan bu fablın çekirdeğinde -art niyetsiz- eksik bir kısım olduğunun altını çizer. Ona nazaran, Tasa balçığa kıyı boyunca da rastlayabilirdi lakin balçığa yansıyan kendi imgesini görmek için ırmaktan bilhassa geçmiştir. Telaş, balçığa form vererek sanatsal isteğin kullanımına dair sembolik bir aksiyon sergilemiş ve bu hareketle insanın kökenine dair mitosun kalbindeki boşluğu şu yorumla kapatmıştır:
“Endişe insanı icat ettiği için değil, insan onun suretinde ve onun gibisi olarak yapıldığı için ömür uzunluğu insanın sahibi olacaktı.”(1)
Endişe’nin doğurduğu sanatsal isteğin edebiyattaki muhataplarından olan şairler, şiir aracılığıyla “ben” demeye cüret ederek, kendi derinliklerindeki kanıları yüzeye çıkarıp onlara bir ruh, biçim ve isim verirler. Tasa çoğalır; kuşku, matem, arbede, öfke, isyan üzere tonlara kavuşarak gündelik hayata sıkışmış beşere kendini söz biçimleri sunar. İnsan, o sıkışmışlığın verdiği fanilerden bir fani olma hissi karşısında, kalıcı bir mesken edinmek istediği için bunu şiire transfer eder. Kimi şairler bunu gündelik hayatın rutin çemberlerini, çelmelerini, kanıksanmış zikzaklı tekrarlarını atlayarak yapar, kimileri ise kayıt düşmek ismine gündelik hayatın telaş maskesinin arkasındaki gücünü göz arkası etmeden onu da şiire katarlar.
Gündelik hayat, birinci bakışta ebediyeti uyandıran derin ve soyut niyetin uzağında dursa da bu fikrin yıpranması karşısında bağları yine örme ve o niyetin çekirdeğindeki yaşantıyı besleme üzere bir gücü elinde fiyat. İnsanoğlunun varoluşunu dokumasına yardım eder. Bununla birlikte gündelik hayat, art planda ikna edilmiş his ve fikirlerin verdiği emniyet hissi ile kolaylaşabilecek bir sistemdir. Hem toplumda hem insanın iç dünyasında türlü muhalifler barınır. Kişi, toplumdaki muhaliflerin taciziyle dış dünyayı yönetemediğinde takviye almak için içine yönelir, bunu da yapamadığında tükenir; varoluşun dokuması sökülmeye ve ömür deseni kaybolmaya başlar. Gündelik hayatın nabzı olan yerlerden biri olan kalabalık bir caddeden geçerken gözlemlenenler, bize kadar ulaşan tüm öğretilerin bizi ikna eden ve caydıran taze kanını içinde taşır. Bu manada şairin bir bulvarda kalabalık akarken söylediği şiir, bir vakitler bir ozanın ırmak kenarında dinginlik içinde söylediği şiirden efor ve niyet olarak farklı değildir. İkisinde de bellek kazandırma gayreti vardır. Tabiattan ve lirizmden uzak şartlarda -şiirsel bir gözle bakıldığında hoyrat görünen- doğan şiir gereksinimi, bu hoyratlığın el koyduğu görüntüyü da şiire düşürmek ister. Bu manada şair, ağaçları, gökyüzünü, mevsimleri, hâlâ şiirselliğe hizmet eden ayrıntıları kayıt altına alırken gerideki motor seslerini ve uğultuları da kayda alır. Her periyotta kayıt altına alma şartları değişiklik gösterse de, içinde bulunduğu âna hakikat “şimdide” genişlemeyi seçen her şair için bu kayıt hali bir gelenektir.
Şair, geçmiş vakitlerden kendisine hakikat uzanan tüm elleri meblağ ve kendi avucundaki ömür belirtisi ile ısıtır. Şiir, insanoğlunun bitmek tükenmek bilmeyen noksanlığına karşı bir iç dökmek olduğundan, Lacan’ın tarifini ödünç alırsak, ‘şairin yazgısı ötekinin borçlarını silmektir’. (2)
Bu borcu, bir bellek borcu olarak kabul eden şairlerden Cihan Ülsen, ‘Kendinden Diğer Herkes’ isimli şiir kitabında, hiçbir vakit tam ödenemeyecek olan borcun altına giren şairin bu borcu devreden ve kayıt altına alan istikametini ön plana çıkarır. Hyginus’un Tasa karakterinin ırmağa elini daldırışı ile beşere ve şaire taksim edildiği farz edilen miras için kendi ismine şu çabayı lisana getirir:
“Bütün bir efor durmadan akan suya bir bellek kazandırma uğraşıdır.”(3)
Bu cümle üzerine düşünürken, Rudolf Borchardt’ın benzeri bir fikir ile şairin bellek ile olan temasını açıklayan bir kelamına rastladım. ‘Kendinden Öbür Herkes’e giden merdivenler görünür oldu: “Nasıl ki çağdaş bilim insanları, insanları küçük porsiyonlara ayırıyorsa, nasıl ki binlerce, milyonlarca küçük canlı bizim hepsini kaplayan bir birlik olarak mercan kayalığı dediğimiz şeyi oluşturuyorsa, her şair için de yaşadığı vakit, ilişkin olduğu toplum, hatırlama ile bütüne ait ismi konamayan bir sezgi ortasında bir basamağa işaret eder ve şair tek başına öbür bütün basamaklara da tıpkı ölçüde katılır.” (4)
‘Kendinden Diğer Herkes’ kitabında, zihin bir iç yer, etrafta olup bitenler ise dış yer olarak mesken tutmak ismine şiirde yerlerini alır. Şiirin gözü mercek üzere iç yerle dış yer ortasında hareket halindedir. Şairin zihninde ve etrafında biriken izlenimler harflere hakikat harekete geçer ve hafızanın hudut uçlarını uyandıran bir dünya yaratılmaya başlar.
Birinci Denklem isimli birinci kısımda, iç yer ve dış yer şairin “kendisi” ve “öteki” üzerinden kurulup kurulup bozulan bir denklemde yerlerini arayarak ilerler. Çelişkiler, zıtlıklar, bağlamından koparılmış telaffuzların başına buyrukluğu -gündelik alışkanlıkların renkli ambalajlarına bürünüp maksat şaşırtması- tüm bunların farkında olan insanın tek başınalığı ve “ötekilerin” negatif manada “herkesleşmesi” hayret, sitem, öfke ve muhakemenin içinden geçer. Kişinin zannettikleri ile şahit oldukları ortasındaki boşluk, toplumsal bir tıkınma ile çiğnenmeden tüketilmiş görünür. Kitabın birinci şiirinde geçen “İkrar derim daima boşluğa ses verir” mısrası, ikinci kısmın girişindeki “Dünyayı tamamladım suskunun boşluğuna” mısrasının içinden geçer; “Cîwayaz” şiirinde duyulmayan bir haykırışa döner, “Göğüs Boşluğu” şiirindeki üç boşluğu dalgalandırır ve son olarak boşluğun boşlukta çınlamasının hüznü ile kitabın sonunda yer alan Aldous Huxley’in kelamına siner:
“Ya da kuşku nedeniyle vefatına alt üst oluşların görkemini bulamazsınız mutlulukta”.
Bu mısranın geçtiği ve kitabın yüzünü vakit ırmağına çeviren birinci şiir, ismini Andrey Zvagintsev’in “The Return” (Dönüş) sinemasından alır. Sinemada, yıllar sonra apansızın dönen bir baba ve iki erkek kardeş, babalarına olan yabancılıklarını da yanlarına alıp içeriği hakkında tam olarak fikir sahibi olmadıkları bir seyahate çıkarlar. Sinema boyunca iki kardeş ortaklaşa bir günlük meblağ ve bir fotoğraf makinesi ile çekim yaparlar. Bu seyahat, babaları ile çıkan bir tartışmanın akabinde babanın yüksek bir kuleden düşmesi ile trajik bir sona düğümlenir. Çocuklar, çocukluğun kendilerini apar topar terk etmesinin şaşkınlığı ile konutlarına dönerken, kadraja giren tüm seyahat fotoğraflarını sondan başa yanlışsız aksine bir sırayla seyrederiz. Bu sinemanın ismini ve ruhunu, sevdiklerimizle kurulan birinci bağları şiire alma ve sinemadaki fotoğraf kayıtlarına misal bir sırayla yerleştirme tercihini şair “Yanılgı Talimleri” şiirinde şöyle şerh eder:
“Kül saçılırsa perdelere başa saralım filmi/Ateşin de çatmasından bir öncesine/İlk inanç, birinci tereddüt, birinci çelişki /Ve acının beşere kırıldığı o birinci kareye” (5)
Kendinden Öbür Herkes, Cihan Ülsen, Edebi Şeyler, 2019. Acının beşere kırıldığı o birinci kareden başlayan “The Return” şiiri, insanın yaradılış öyküsündeki düşüşünün dünyada da tıpkı metafizik kurallarla devam ettiği sıkıca dokunmuş bir sıkıntı ağını şiire taşır. “Çocukluğundan olmak denen” bu ani taşınma, bu haşin yer değiştirme ve yer değiştirirken vaktin erken ve geç sözlerine vurguyu taşıyıp insanı vakitsiz ve tabansız hissettirmesinin yazgıyla olan kontratını beşere hatırlatır:
“Onca sakarlığa ismimizi yazdırdık şu elimizde kalan son korkaklık/Düşmek çocukluğundan olmaktır nihayetinde/Geç kalan bir baba üzere eksik/Eski bir pencerede fazlaca anne”.
Ve elbette ki bu irtifa kaybında “Düşünce, ikrar her boşluktan faydalanır.”
“Şairin ıstırap hazinesi insanlığın mülkü haline gelir” der, Aby Warburg. Şair, bu mülkü biriktirdikleri ile oluştururken, yüzyıllar boyunca süregelen şiirin en koyu tonunu onaylar: “Yalnızca incitmeyi sürdüren şey bellekte kalır.” (6)
Kitabın birinci kısmında; “Biz Eşit Değiliz Sevgilim”, “En Hoş Haberler Sizin Olsun”, “Siyah Bir Öfke”, “Bir Kıyametin Anatomisi”, “İşten Görüşme”, “Reel Politik”, “Roboski: Bir Şiire Giriş İçin Denemeler”, “Süreli Yaygın”, “Maraz Kokan Denklem” şiirleri ile şairin kendi içinde yaşadığı vakti ve toplumu şiire kaydettiği ve bu kayıtların içinde “kendini” geçip giden kişi olarak yerleştirdiği bir panoramanın içine yanlışsız çekiliriz.
Okura canlı bir panorama sunmanın bir tenkit getirmekle olan alakasını Gogol’un ‘Neva Bulvarı’ndan hatırlarız. Bulvar üzerinden tasvir edilen dünya metaforu, hem göz alıcılığı ile insanı büyüleyen birinci izlenimleri hem de bu afili manzaranın içinde kaldıkça ortaya çıkan geçersizliği okura hissettirir. Bulvarda fenerler dışında her şey aldatıcı bir halde nefes alır ve anlatıcı bunu fark ettiği andan itibaren bulvardan geçerken yüzünü pardösü ile sıkıca örter. ‘Kendinden Öteki Herkes’ kitabında da “Birinci Denklem” isimli birinci kısımda bize yanlışsız açılan bu iki yüzlü panorama, inanmak ve kanmak ortasındaki baş karışıklığının ortasından şiire giren dikkat; fark etmek, lisana getirmek, direnmek ve telaffuzlarına sahip çıkmak üzerinden nefes alır.
Yoksulluk, mahrumluk, ekolojik sıkıntılar, diyetler, ruh bakraçları, mide fesatları, özel günlerin piyasalara getirdiği canlılıklar, kredi kartları, diplomalar, yapaylıklar, haber bültenleri, ekmek hengameleri, tirajlar, istatistikler, sıkılan yumruklar, kamuoyuna mal olan şeyler, denklem önermeleri karşısında iflas eden matematik, güçten düşen dilbilgisi, yorulmuş toplumsal bildiriler, bombalar, reklamların ışıltıları ile ana arterlerden geçerken yüzünü pardösüyle sıkıca örten “tahammül”dür şiiri ayakta tutmak için kalan.
Yalanın türlü yüzleriyle karşımıza çıkan bu panorama, kuşkunun de kuşkusunun altını çizen münzevi bir kısmın hazırlayıcısı olur: İkinci Kuşku. Kitap, son mısrasında ise panoramanın beşerde izdüşümü olarak sürdürdüğü yaşama formuna onu fark etmekle beliren bir çıkış kapısı gösterir:
“Herkes bir diğerinin yalanında büyütür kendini”.
“Birinci Denklem”in içinden şiir görünümüne karşılık gelen mısralardan birkaçı ile geçerken “İkinci Şüphe” kısmının tenha sokaklarına yanlışsız yol alabiliriz:
“Bu gündeme aldanırsak ölürüz biz/ Ana haber bültenlerinde 25 karede bir ölüm/ Bilişim daveti bir alternatif ölme biçimidir!/ Bir söylence birden fazla vakit saf bir çocuk kalbinden fazlasıdır lisana geldiği üzere okunur/Ama sen boş ver ağdalı kelamların ağızda bıraktığı aromayı/ El ele flaş haber olalım , sür manşetten girsin sevdamız /Ölürsek tirajımızdan bilsinler!”
“Dipnot: Merdivenler fakirler içindir”
“Ukde, tam da bu vakitte evladiyelik/ Üstelik bakiyemi karşılamıyor söylediğim şarkılar”
“Vahim, vehim vahamet: üçlü sıkıştırma”
“Korkmayın: dünyayı ben lakin otuz yaşında tanıdım”
“Mukaddimedir, çabuk ettiğimiz için bu geç kalmışlık”
“Çünkü merasimsiz bir cenaze alayı/ Sanayi ihtilalinin en büyük armağanıdır”
“Hangi dilbilgisi ismini değiştirme cüreti gösterir senin/Hangi meydan o denli darmaduman/Gözlerin kara bir mevt için gez göz arpacık/ İşte bunu unutma”
“Yemin olsun, menziline varamadan düşen porselen telaşa/ Ve telaşın içindeki yavaşlığa”
“Uçurtma hüznüne boğulan çocukların gözleridir ömrü talana sebep”.
Düşüncelerimiz üzerine düşünebiliriz, şüphemizden kuşku duyabiliriz. Bu kuşku, kitabın birinci kısmında görülen, ışığı ve karanlığı geçirebilen porselen telaşı, münzevi bir alana çeker: Kitabın ikinci kısmına ismini veren “İkinci Şüphe”ye. “İkinci Şüphe” kısmı, gün batımı tasviri ile boşluğu selamlayarak açılır.
“Gün batımına atılmış bir zar üzere dönüyor havada heves/ Alacaklı bir parıltı orada şüphe/ Ne yakacak ne de söndürecek/ Ne dedimse olmadı gücendirdim şimdiki zamanı/ Dünyamı tamamladı suskunun boşluğuna”.
Bu kısımda “İki Dar Bir Düz” şiirinde söylediği üzere “hitap çoğaltıyor” şair. Birinci kısımdaki gezgin mercek, bu kısımda insanın gözünün kapalı ve açık olması üzerinden bakışın gece ve gündüzü üzerine bir söylence başlatır. “Gözü Açık Matem” şiirindeki mısralar, ikinci kısmın kalan tüm şiirlerinin içinden geçen bir ırmak olarak satır ortalarında akmayı sürdürür.
“İnsan en çok kendini aklarken gözü açıktır/ Bir yasın en olmadık anlarına tanıklığım daima bundan”.
“Bir ağaca yaşlandım/Sonra bir fısıltıyla boşaldı yeryüzü/ Hudut uçlarına yerleştirdiği esnemelerden koca bir hayat yontarken/ İnsan en çok kendinde boğulandır.”
“Ölü meskenini saran gündelik telaşa veriyorum tüm anlattıklarımı/İç dekorasyona ilgi duymak üzere bir şeydi herkesin bildiği bu darbımesel/ Ne kadar lisana gelse o kadar eksik bırakan gözü doymaz nasihatler / Affet /İnsan en çok kendine akarken yalnızdır.”
Devamında gelen “Kaldığı Yerden”, “Yettiği Kadar Dünya”, “Kurgu İlmihali”, “Duvarda Asılı Kaç Arabesk Şarkı”, “Balkondan Sarkan Masumiyet”, “İki Dar Bir Düz”, “Ciwayaz”, “Beni Bir İnsafın Kollarına Bırakın”, “Dil Bilgisi Çalışmaları”, “Suyun Öte Yakası”, “Göğüs Boşluğu” ve “Kendinden Öteki Herkes” şiirleri ise insanın bir kurgu ilmihali olan şiirin sayfalarında “ilim” ve “hâl” ortasında duran düsturlarda gezinişini kayıt altına alır:
“Ses çıkarmadan da huzursuz olabiliriz”
“Puslu bir bahçeye akışkan kurgular: Ey ahkâm! /Kalbi hizaya çeken yağmurlar meteorolojik bir kırılmadır.”
“Sahipsiz hayaller öksüz tekerlemeler üzeredir biraz da”
“Kurgu ilmihallerinin doğurduğu yeni bir tabir”
“Kelimelerin gerisinde naftalin kokuları kırk yaşına girmeye hazır üzere gürültülü”
“Kuşkunun ritminden kurtulup göğüs kafesinden geçen ima”
“Lehv-i mahfuzdan kelam açılınca daima bir oburunun kederi”
“Kim fark etti kalbur bir vakitte ayakkabıların yol kestiğini”
“Ünlemler koyuyoruz kapına: Rabbim ne çok makûs kulların var/ Affettiklerinden hizaya çekiliyor sinemiz”
“Ey artık bu şiirde ölmekte olan adam/ Dağınık olan yalnızca yüzün değildir bu civarda”
“Gayret okuyorum kendime: İnsaf, kendine insaf/ Biz ne vakit kendimiz için kendimizden çalmaya başladık Muzaffer?”
“—Süt dişi çıkmış otuz yaşım, kendinden diğer herkes—“
“Bir serçenin göğüs boşluğuna emanet ettiğim dünya/Âh dedemin kalbinden çok uzak artık”
“Karşılıklı iki aksak özne köprüde/ Lisana inat, lisandan inci, lisandaki o sekiş”
“Sana gel ihtilal yapalım demiyorum lakin /Bir çivi olmak uygundur halkların kardeşliğine”
“Dizim yanılgısından mustarip dünya”
“Bu garip retorik/ Sinemadan çıkarken elde kalan yegâne yoksunluk”
“Söz kapansın/ Perde sükûta boyansın/ Kendinden ötedir herkes/ Herkes bir diğerinin yalanında büyütür kendisini”
Sinemadan çıkarken perdede jenerik akmaya başlar ve jenerikle eş vakitli olarak zihnimizde de bir izlenimler akışı başlar. Misal bir biçimde “The Return” şiiri ile başlayıp “Kendinden Diğer Herkes” şiiri ile tamamlanan bu seyirden sonra “yek katre-i hûnest, sâd hezârân kaygı (İnsan tek damla kan ve bin bir endişedir) (7) kelamı karşısında Kutsal Kitap’tan bir soru düşer akla:
“İç yüzünü kavrayamadığın bir şeye nasıl sabredebilirsin?” (8)
Şair, “Hatıra Kadar Kalabalık” şiirinde bu soruyu kendi ismine şöyle yanıtlıyor:
“Bir sûfi göğsümü açıp bir cümlede iki ırmağı birleştiriyor
Anlamasalar da kıyısında beklemeye sabır diyorum” (9)
Dipnotlar:
1. Hans Blumenberg, Kaygı Irmağı Geçiyor, s: 173, Metis Yayınları, Şubat 2014
2. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
3. Birgül Sevinçli, Cihan Ülsen ile Röportaj: “Şiir Hem Tırnaktır Yaraya Hem Merhem”, https://arsizsanat.com/siir-hem-tirnaktir-yaraya-hem-merhem/
4. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 196, Ocak,2017
5. Yokuş Yol’a Kültür Edebiyat Fikir Mecmuası, s: 12, Ekim 2020
6. Uwe Fleckner, Mnemosyne’in Hazine Sandıkları, s: 158, Ocak,2017
7. Fars edebiyatının en büyük şairlerinden Sadi Şirazi’nin “İnsan nedir?” sorusuna verdiği karşılık.
8. Kuran’ı Kerim, Kehf Müddeti:68.Ayet
9. Buluntu Kutusu Mecmuası, s:43, Nisan- Mayıs 2021